Tarihçe
Dünya Kemençe Merkezine Hoş Geldiniz
Kemençenin Tarihçesi
Farsça kökenli bir kelime olan “kemençe” aynı dildeki “keman(=yay,kavis)” kelimesi ile “-çe(=küçültme eki)” ekinin bir araya gelmesinden oluşur ve “yayla çalınan küçük saz” anlamını taşır. Öte yandan Divan-ı Lûgat-it Türk’te “-çe” benzetme ekidir. buna göre Kemençe “kemana benzer” “keman gibi” anlamı kazanmaktadır.
Orta Asya’da şekil olarak bugünkü kemençeye tam benzemeyen, fakat onun atası sayılabilecek birçok saz görülür. Orta ve Uzak Asya Müslüman ve Moğol saz takımlarındaki yaylı sazlar incelendiğinde farklı isimlere de rastlanmakla birlikte (örneğin Kırgızistan ve Özbekistanda Kıyak) çoğunlukla “Kemençe veya Kemançe” adının verildiğine ve “Iklığ – Iklık” adıyla beraber kullanıldığına rastlıyoruz. Benzer şekilde Fransa’da “Pochette (poşet) ” İngiltere’de ise “Kit” olarak adlandırılan ve kemençe ile benzerliklere sahip yaylı çalgı türü olduğu bilinmektedir. Kemençenin -çe ekindeki küçültme anlamı pochette kelimesinde de vardır. Çünkü Fransızca da bu kelimenin cep, kese yada cepte taşının şey gibi anlamları vardır.
Kemençe kelimesi bugün Türkiye dışında İran, Ermenistan, Yunanistan, Gürcistan, Azerbaycan gibi pek çok ülkede kullanılmaktadır. Günümüz Türkiye’sinde biri klasik türk müziğinin Armudi kemençesi, diğeri ise Doğu Karadeniz halk müziğinin Karadeniz kemençesi olmak üzere iki tür kemençe kullanılmaktadır. Ayrıca kabak kemani de bazen kemençe olarak isimlendirilmektedir. Armudi kemençe ve kemaninin benzerlerine rastlanmakla birlikte (Macarlar benzer türde çalgıya HEGEDÜ, Yunanlılar LİRA, Bulgarlar GADULGA, Araplar REBAP adını vermişlerdir) Karadeniz kemençesinin şekil ve çalınış tarzı bakımından benzeri bulunmamaktadır. 18. yy. sonlarına kadar Türk müziğinin tek yaylı sazı olan Kemençe’nin yerini, Batının önce Viola d’amore’si (sinekemanı adıyla), sonra da Violino’su (keman) aldı. Ama Karadeniz kemençesi horonlar sayesinde, armudi kemençe ise 19. yy. ortalarına doğru girdiği fasıl topluluğu içinde günümüze kadar gelebildi.
Bu sitenin konusu olan Karadeniz kemençesi Doğu Karadeniz Bölgesi dışında Yunanistan ve diğer ülkelere göç etmiş olan Karadeniz kökenli mübadil Rumlar tarafından da halen yaşatılmaktadır. Ayrıca Trabzon ve çevresinden göç eden Ermenilerinde bu sazı kullandıkları bilinmektedir.
Türk müziğinin bu en küçük yaylı sazı, boy-bosundan umulmayacak güçte bir ses yüksekliğine ve tınısına sahiptir.
KEMENÇE KELİMESİNİN TARİHTEKİ İZLERİ
Divan-ı Lûgat-it Türk : (c. I, s. 137) :İKEME : Bir çeşit saz, kubuz gibi çalınan çalgı
TDK Çuvaş Sözlüğü : (H. Paasonen – s. 61,1950) : KARMANİ :Bir çeşit musiki aleti
Kıpçak Türkçesi : (Doç. Dr. Recep Toparlı. Erzurum,1993) : IKLIK :Üç telli, yayla çalınan saz
Kumuk ve Balkar Lehçeleri Sözlüğü : (G.Nemeth, Çev. K.Aytaç, K.Bakanlığı, 1990) : KAMANÇA: Kemençe
Türk Kültür Tarihine Giriş : (Prof. Dr. Bahaeddin Ögel Kültür Bakanlığı, Ankara, 1991, cilt 9) : “Kemençe Türklerin tarafından uzun zamandan beri bilinir, değişik ad ve şekillerde Türk dünyasında çok eskilerden beri çalınır.
XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat: (Dr. M. Hanefi Bostan, Türk Tarih Kurumu, 2002 s.350) : Kuman Türklerinde kemençe bir musiki aletinin adıdır. Doğu Karadeniz bölgesi (Trabzon sancağı) dahilinde de başta gelen çalgı aletinin kemençe olduğu bilinen bir husustur.
Trabzon Tarihi Sempozyumu : ( Trabzon Belediyesi Yayınları: 75, 1999) : Bölgeye Kumanlardan yadigar kalan bir isim de kemençedir. Kemençe, Kumanlarda şahıs ismi olarak da kullanılmıştır. 1290’da Macar kralı IV. Laszlo’yu öldüren Kumanlardan birinin adı Kemenche idi. Gagauzlar’da Kemençe kelimesi Keman olup, kemençe çalıp oynanan oyunun adı da horondur.
Türk Devletlerinin Batıdaki varisleri : (Prof. L. Rasonyİ, s. 37) : Kemençe (musiki aleti) Kuman menşeli aile ve şahıs adlarındandır.
Türkiye’nin Etnik Yapısı: (Prof. L. Rasonyİ, s. 200) : Kemence, Kuman Türklerinde erkek ismi olarak da kullanılmıştır. Kumanların Lazları da içine alan bölgenin etnik oluşumunda etnik bir unsur oldukları da bilinen bir gerçektir.
Yukarı-Kür ve Çoruk Boylarında KIPÇAKLAR : (s. 98 – F.Kırzıoğlu, TTK, 1992) : KEMENÇE : Macaristan’da Bey
Türk Halk Kültürü Araştırma Sonuçları II : (Kültür Bakanlığı, 1994, s. 86) : Günümüze kadar tespit edilen Türk çalgıları arasına kemençe, kemane, kabak kemane, teneke kemane, kemançe gibi kemençe çeşitleri gösterilmektedir.